Wielka Sobota jest dniem ciszy i Oczekiwania. Dla uczniów Jezusa był to dzień największej próby. Apostołowie rozpierzchli się przerażeni po śmierci Chrystusa. Zwątpili. Tylko Matka Boża trwała w wierze. Na pamiątkę tego czasu każda sobota jest w Kościele katolickim dniem Maryi.
Dawniej na wsi polskiej rolnik nie zaczynał żniw innego dnia, jak tylko w sobotę. To była gwarancja dobrego zbioru. Nie daj Boże w piątek! „Piątek zły początek”…
Tradycją Wielkiej Soboty jest poświęcenie pokarmów wielkanocnych: chleba – na pamiątkę chleba, którym Jezus karmił tłumy na pustyni; mięsa – na pamiątkę Baranka paschalnego, którego spożywał Jezus podczas uczty paschalnej z uczniami w Wieczerniku oraz jajek, symbolizujących nowe życie.
Po śmierci krzyżowej i złożeniu do Grobu, Jezus zstępuje do otchłani. Budzi ze snu śmierci do nowego życia Adama i Ewę, którzy wraz z całym rodzajem ludzkim byli w Szeolu – miejscu przebywania zmarłych, gdzie nie ma radości i życia. W zwyczaju polskim jest odwiedzanie tego dnia różnych kościołów i refleksja modlitewna, dla której natchnieniem jest wystrój Grobów.
Wielki Piątek i Wielka Sobota to jedyne dni, kiedy Kościół katolicki nie sprawuje Mszy św. Od wczesnych godzin rannych katolicy adorują Najświętszy Sakrament w przygotowanej do tego kaplicy, która teraz jest Grobem Pańskim. To czas żałoby po Ukrzyżowanym. Wierni korzystają z sakramentu Pokuty. Tradycyjnie w tym dniu błogosławi się pokarmy na stół wielkanocny.
Uroczystości Wigilii Paschalnej rozpoczynają się w sobotę po zapadnięciu zmroku i należą już do Niedzieli Wielkanocnej. Jest to czas świętowania Zmartwychwstania Chrystusa. Dawniej Wielka Niedziela rozpoczynała się poranną mszą, rezurekcją (resurrectio łac. – zmartwychwstanie), którą zapowiadało uroczyste bicie w dzwony, głoszące, że Chrystus zmartwychwstał. W związku z odnową liturgii i przywróceniem dawnych ceremonii Świętego Triduum Paschalnego, celebracja ta traci na znaczeniu na rzecz nocnej, sobotnio-niedzielnej liturgii Wigilii Paschalnej.
Liturgia Wigilii Paschalnej jest najważniejszą celebracją w całym roku liturgicznym. Zgodnie z dawną tradycją, noc poprzedzająca Niedzielę Zmartwychwstania powinna być czuwaniem na cześć Pana (Wj 12, 42). Wszystkie obrzędy Wigilii Paschalnej odbywają się w nocy. Należy je zakończyć przed niedzielnym świtaniem. Kapłani ubierają się w szaty mszalne koloru białego.
Liturgia Światła. Przed kościołem kapłan święci ogień, od którego zapala się paschał – dużą woskową świecę z wosku pszczelego – symbol Chrystusa. Na świecy paschalnej kapłan kreśli krzyż i litery Α (alfa) i Ω (omega). Oznaczają one, że na początku był Bóg i on też przyjdzie na końcu jako Sędzia. Na paschale kapłan zapisuje aktualną datę, dla podkreślenia, że Chrystus przechodzi od punktu alfa (od stworzenia świata) do punktu omega (końca świata) historii zbawienia, która przechodzi też jednak przez ten konkretny rok, w którym toczy się nasze życie. Kapłan wbija w paschał pięć gwoździ (grona) symbolizujących pięć ran Chrystusa. Symbolikę ma również światło świecy paschalnej, rozjaśniające mroki ciemnego kościoła. Odwołuje się do Chrystusa, który rozprasza mroki ludzkiego życia, nadając mu sens. Także do stworzenia świata, kiedy w mrokach ciemności rozbłysła światłość. Diakon lub kapłan wnosi zapalony paschał do świątyni, zatrzymując się u progu, na środku i przed ołtarzem głównym, śpiewając: Światło Chrystusa. Wierni odpowiadają: Bogu niech będą dzięki. Wszyscy zapalają świece od płomienia paschału, podając sobie światło. Następnie kapłan okadza paschał i śpiewa Exsultet – Orędzie Wielkanocne Weselcie się już zastępy Aniołów w niebie…
Liturgia Słowa. W tym dniu jest dziewięć czytań biblijnych: siedem starotestamentalnych, epistoła (czytanie z Listów Apostolskich) oraz Ewangelia. Są przeplatane psalmami responsoryjnymi i modlitwami. Najważniejszy w czytaniach jest fragment z Księgi Wyjścia, o przejściu przez Morze Czerwone. Po tym czytaniu śpiewane responsorium jest jego kontynuacją.
Po ostatnim czytaniu ze Starego Testamentu i po modlitwie kapłan intonuje hymn Chwała na wysokości, w trakcie którego, podobnie jak podczas Mszy św. Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek, uderza się we wszystkie dzwony, grają organy, kołatki zastępuje się dzwonkami i gongiem. Po uroczystym hymnie celebrans odmawia kolektę. Następnie lektor odczytuje epistołę, śpiewane jest uroczyste Alleluja i psalm responsoryjny. Potem kapłan czyta Ewangelię i wygłasza homilię.
Liturgia Chrzcielna. Następuje po homilii. Śpiewana jest Litania do wszystkich świętych, po której celebrans błogosławi wodę chrzcielną, zanurzając w niej trzy razy paschał. Można udzielać chrztu katechumenom i bierzmować młodzież.
Liturgia Eucharystyczna. Przebieg podobny do liturgii eucharystycznych innych niedziel.
Ceremonię kończy uroczysta procesja rezurekcyjna z Najświętszym Sakramentem, która jest radosnym ogłoszeniem Zmartwychwstania Chrystusa i wezwaniem całego stworzenia do udziału w triumfie Zmartwychwstałego. W niektórych kościołach procesja następuje nie po Wigilii Paschalnej, a przed pierwszą Mszą św. poranną w niedzielę. Rozpoczyna się ona wtedy przy Grobie Pańskim, przy którym kapłan śpiewem oznajmia Zmartwychwstanie Chrystusa. Po powrocie do kościoła odśpiewuje się hymn Chwała na wysokości. Po rozdaniu Komunii św. wiernym, śpiewa się uroczysty hymn Te Deum. Od Niedzieli Wielkanocnej krzyż przy ołtarzu ozdobiony jest czerwoną stułą, a przez kolejne dni, aż do II Niedzieli Wielkanocnej włącznie, w obrzędach zakończenia mówi się: K. Idźcie w pokoju Chrystusa. Alleluja, alleluja. W. Bogu niech będą dzięki. Alleluja, alleluja.
Błogosławieństwo pokarmów, czyli święcone, znane jest w Polsce od czasów średniowiecza. Dawniej święcono tylko pieczonego baranka z chleba, potem dodano m.in. sery, masło, ryby, mięso, nawet ciasto i wino. Wreszcie najważniejsze: jajko. Utrwaliło się, że darów Bożych w koszyczku powinno być 7. Mogło być więcej, ale ta siódemka byłą najważniejsza: chleb – dar najważniejszy, Ciało Chrystusa; jajko – symbol odradzającego się nieustannie życia; sól odstrasza zło, oczyszcza; wędlina – znak płodność, dostatku, najczęściej w postaci swojskiej kiełbasy; ser – symbole przyjaźni między człowiekiem a zwierzętami, od których pochodzi; chrzan – w tradycji polskiej symbol siły; ciasto jako przykład umiejętności gospodyni domu, zwykle wielkanocna baba. Wypiek własny, nie z cukierni!
Koszyk był z wikliny lub ze słomy, lub z sosnowych łubów. Wyścielony białą serwetą i bukszpanem lub gałązką borówki. Był szczególnie radością dzieci w wielkanocnym domu.
