11 sierpnia 1920 r.
Ustanowiony w szczególnie trudnej dla Polski chwili, prosty w formie, ale wyjątkowy. Niewielu doznało zaszczytu otrzymania go i paradoksalnie – lepiej, żeby nie był nadawany. Krzyż Walecznych.
To były straszne dni. Armia Czerwona w szybkim marszu zbliżała się do Warszawy i wydawało się, że nic jej nie powstrzyma. Wtedy nastąpiło ostatnie w historii Polski „pospolite ruszenie” – do wojska zaciągał się „kto żyw”, nawet kobiety, co wówczas nie było normą. Właśnie wtedy rozporządzeniem Rady Obrony Państwa z dnia 11 sierpnia 1920 roku …celem nagrodzenia czynów męstwa i odwagi, wykazanych w boju… przez oficerów, podoficerów i szeregowców został ustanowiony Krzyż Walecznych. W wyjątkowych przypadkach (a z z takim w tamtym momencie akurat polskie wojsko miało do czynienia) mógł być nadany osobom cywilnym współdziałającym z armią czynną.
Nie tylko bohaterowie jednej wojny
Początkowo Krzyż Walecznych miał być nadawany za czyny dokonane po wskrzeszeniu niepodległego państwa, tj. po 11 listopada 1918 roku, lecz później nagradzano także za czyny wcześniejsze. Wyłączne prawo do nadawania krzyża przyznano Naczelnemu Wodzowi, ale ten rozkazem z 20 września 1920 roku nakazał jedynie konieczność zatwierdzania nadań. Dowódcy armii mogli warunkowo przyznawać krzyż oficerom, a podoficerom i szeregowym dowódcy dywizji. Ostatecznie odznaczano nim za czyny bojowe dokonane w okresie wojny 1918–1920, za walki w Legionach Polskich, w korpusach i formacjach tworzonych w Rosji i Francji oraz za walki w powstaniach wielkopolskim i za działalność w, Polskiej Organizacji Wojskowej na obszarach okupowanych. Wyjątkowo wyróżniono tym odznaczeniem także wszystkich żyjących w chwili nadania weteranów powstania styczniowego.
Walecznym
Odznaką Krzyża Walecznych jest krzyż typu kawalerskiego wykonany z brązu o wymiarach 44,0 x44,0 mm. Na ramionach awersu krzyża rozłożony jest napis NA – POLU – CHWAŁY – 1920; na środku krzyża umieszczona jest tarcza pięciokątna z wizerunkiem orła państwowego. Na rewersie krzyża w środku na tarczy jest wieniec z liści wawrzynowych, przez który przechodzi miecz obusieczny skierowany pionowo głownią do góry. Na ramionach napis WALE – CZNYM. Na górnym ramieniu wybijany był kolejny numer.
Wstążka koloru amarantowego o szerokości 37 mm z dwoma białymi paskami o szerokości 7 mm po bokach, umieszczone w odległości 1 mm od brzegu. Każde kolejne nadanie uwidaczniały nałożone na wstążkę okucia w formie listewek z brązu o szerokości 6 mm, ozdobionych wytłoczonymi liśćmi dębowymi. Przy drugim nadaniu nakładano jedną listewkę, przy trzecim – dwie, a przy czwartym – trzy. Odznaczeni byli zobowiązani do noszenia zawsze pełnej odznaki Krzyża Walecznych (odznaczenie nie posiadało baretki).
Pierwsi odznaczeni
Wielu uznaje za datę rozpoczęcia nadań Krzyża dzień 8 października 1920 roku. Podczas wojny polsko-sowieckiej zgodnie z rozkazem z 20 września 1920 roku Krzyż Walecznych mieli prawo nadawać warunkowo dowódcy poszczególnych armii i dywizji.
Prawo zatwierdzania warunkowych nadań krzyża przekazał Jóżef Piłsudski w styczniu 1921 roku ministrowi spraw wojskowych. Pod koniec roku zlikwidowano nadania warunkowe, aby zachować konieczny obiektywizm oraz uporządkować system nadań i od tej pory wnioski na krzyż nadsyłano do Referatu Orderów i Odznaczeń Gabinetu Ministra.
Krzyż Walecznych był jedynym polskim odznaczeniem wojskowym nadawanym w latach 1921–1923 cudzoziemcom. Uhonorowanych nim było wielu Francuzów, m.in. premier Georges Clemenceau, marszałek Ferdynand Foch. Krzyż Walecznych otrzymali również Włosi, Amerykanie, Brytyjczycy, Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy, Łotysze i Estończycy.
Nadawanie Krzyży Walecznych zakończono w dniu 29 maja 1923 roku (z jednym wyjątkiem z okazji 70. rocznicy powstania styczniowego, dla jego żyjących jeszcze a nieodznaczonych weteranów) i w tym okresie nadano ok. 60 tys. Krzyży Walecznych. Wśród odznaczonych było m.in. ok. 100 weteranów powstania styczniowego, 300 weteranów powstań śląskich, 400 uczestników powstania wielkpolskiego, 1230 cudzoziemców, miasto Płock oraz mogiła ochotników z Ameryki. Najmłodszym odznaczonym był 11-letni uczeń II klasy gimnazjum w Płocku Tadeusz Jeziorowski.
Wojna
Rozkazem Naczelnego Wodza z 1940 roku ogłoszonym w styczniu 1941 roku Krzyż Walecznych został uznany za odznaczenie nadawane za czyny męstwa dokonane w czasie wojny. W rozkazie podkreślono, że … każdorazowe nadanie „Krzyża Walecznych” może mieć miejsce tylko za określony oddzielny czyn męstwa i odwagi wykazanej w boju.
Odznaczenie nadawał Naczelny Wódz. W dekrecie Prezydenta RP z dnia 20 września 1941 roku określono, że Krzyż Walecznych może być nadawany czterokrotnie, niezależnie od posiadanych Krzyży Walecznych otrzymanych za czyny wykazane w bojach w latach 1918–1921. W latach 1940–1945 w Polskich Siłach Zbrojnych nadano łącznie około 25 tys. Krzyży Walecznych. Pomimo iż nadania wielokrotne były oszczędniejsze niż za walkę w latach 1918–1921, istniały osoby, które otrzymały krzyż w sumie ośmiokrotnie (czterokrotnie za lata 1918–1921 i czterokrotnie za lata 1939–1945), m.in. Władysław Anders i Stefan Rowecki. Po 1944 roku Krzyż Walecznych stał się także odznaczeniem Polski Ludowej, nadawanym także w czasie kiedy wojny nie było.
Oczywiście zachowując nazwę, komuniści zmienili wygląd Krzyża Walecznych. Ich odznaczeniem był krzyż typu kawalerskiego, równoramienny, patynowany na brązowo, o wymiarach 44 × 44 mm o obramowanych ramionach. Na awersie pośrodku ramion krzyża znajdowała się pięcioboczna tarcza z wytłoczonym na niej orłem, na górnym pionowym i na poziomych ramionach był napis NA – POLU – CHWAŁY, a na dolnym pionowym ramieniu data 1944. Zdarzały się Krzyże Walecznych z datą 1943 i orłem w koronie, nadawane żołnierzom za bitwę pod Lenino. Na rewersie krzyża wytłoczony był wieniec z liści wawrzynowych, na ramionach poziomych był napis WALE – CZNYM, na pionowych miecz obusieczny skierowany głownią ku górze.
Po 1992 roku przywrócono wygląd odznaki z roku 1920 (z ukoronowanym orłem wzoru 1919). Pozostawiono większe wymiary Krzyża (44 × 44 mm) oraz pąsową barwę wstążki o szerokości 40 mm z białymi paskami szerokości 8 mm po bokach. Krzyż Walecznych stanowi odznaczenie nadawane w czasie wojny. Jego odpowiednikiem w czasie pokoju jest Krzyż Wojskowy.
