4 sierpnia 1648 r.
Co łączy włoskie miasteczko Bari i jedną z trzech najważniejszych kresowych twierdz obronnych Rzeczpospolitej? I jak to się stało, że nic z niej nie zostało?
Słysząc nazwę Bar, Polacy najczęściej wspominają Konfederację Barską, ruch polskiej szlachty, którego celem było pozbycie się wpływów Rosji i odbudowanie potęgi Polski przy odrzuceniu wpływów masonerii. Istotnie, w lutym 1768 r, to właśnie w barskim zamku ogłoszono manifest, wzywający szlachtę i wszystkich katolików do wystąpienia przeciwko Rosjanom. Jednak historia twierdzy jest dużo dłuższa.
Warownia została wzniesiona pod koniec XIV wieku przez ród Koriatowiczów. Książęta Koriatowicze byli rodem litewskim, pochodzącym od Koriata Gedyminowicza, który ziemię barską otrzymał od wielkiego księcia litewskiego Olgierda. Król Polski Władysław Jagiełło w 1386 r. potwierdził ten przywilej. W owych czasach miejscowość nosiła nazwę Rów, od przepływającej w pobliżu rzeki Rów. W 1430 r., po śmierci ostatniego przedstawiciela rodziny Koriatowiczów, ziemia barska znalazła się w Koronie Królestwa Polskiego, a starostwo w zamku objął przedstawiciel króla Polski. W 1431 r. warownia obroniła się przed wojskami tatarskimi. W 1452 r. zamek został zdobyty i doszczętnie zniszczony, a jego starosta, Stogniew Rej, wraz z żoną znaleźli się w niewoli. Do końca XV wieku jeszcze kilkakrotnie następowały najazdy tatarskie i za każdym razem odbudowywano warownię.
Budowa
W 1456 r. nowy właściciel grodu, wojewoda Andrzej Odrowąż dostał od Kazimierza Jagiellończyka zgodę na odkupienie ziem od spadkobierców poprzedniego starosty, Stogniewa Reja. W 1537 r. Stanisław II Odrowąż, wojewoda podolski, sprzedał królowej Bonie należące do niego ziemie wraz z Rowem, czterema miasteczkami i około czterdziestoma wioskami. Bona zmienia nazwę miejscowości na Bar, na pamiątkę dziedzicznego księstwa swego Bari we Włoszech. Od razu kazała wznieść tu drewnianą twierdzę, uczyniwszy Bernarda Pretwicza starostą miasta. Dzięki jego zabiegom wrogom tylko bardzo rzadko udawało się zdobyć Bar. Zgodnie z ilustracją z 1552 roku na zamku było siedem mosiężnych dział, dużo hakownic, arkebuzów oraz karabinów, co w tych czasach świadczyło o dużej obronnej sile miasta. Jednak pod koniec XVI wieku Bar został zdobyty przez powstańców wspomnianego już Nalewajki.
W latach 1610–1614 starostą był hetman Stanisław Żółkiewski. Był przenikliwym politykiem i zdawała sobie sprawę z sytuacji Polski. W 1620 roku w barskim zamku napisał list do króla, w którym „wieszczym duchem przewidział klęskę”, a także listownie pożegnał się z żoną. Przeczucie go nie zawiodło – zginął pod Cecorą w bitwie z Turkami. Dziesięć lat później następca Żółkiewskiego, Stanisław Koniecpolski zaprosił do Baru francuskiego inżyniera wojskowego Gіjoma de Boplana, pod nadzorem którego drewniane zamkowe umocnienie zmieniono na kamienne. Znacznie to wzmocniło twierdzę, która stała się jednym z trzech głównych punktów obronnych Rzeczpospolitej od strony Dzikich Pól (dwa pozostałe znajdowały się w Kamieńcu Podolskim i Międzyborzu). Ponadto Krzysztof Arcіszewski założył tu arsenał koronnej artylerii.
Świetność i upadek
W 1648 r. Bar stał się ważny punktem obrony w czasie powstania Chmielnickiego. Polacy uważali go za doskonale przygotowany do obrony. Bronił jej dość duży garnizon na czele z Andrzejem Potockim, jednak obrońcy ponieśli ogromne straty i przystali na propozycję Kozaków honorowej kapitulacji. Niestety, 4 sierpnia 1648 r. twierdza została zdobyta przez Kozaków pod wodzą Krzywonosa. Krzywonos złamał obietnice poczynione przy układach. Część Polaków stracono, a Potockiego wzięto do niewoli. Rok później Piotr Potocki odbił zamek i zabił całą kozacką załogę.
Po Powstaniu Chmielnickiego Bar został na pewien oddany w posiadanie hetmanowi Iwanowi Wyhowskiemu. Potem miasto wraz z całym Podolem przeszło pod władzę Porty Otomańskiej. Polacy nie mieli zamiaru godzić się z tym i już w 1674 roku przyszły król Rzeczypospolitej Jan ІІІ Sobieski odbił Bar z rąk Turków. Potem, na początku XVIII wieku, miasto znów zostało zdobyte przez Kozaków fastowskiego pułkownika Semena Palіja.
Kiedy została zawiązana Konfederacja Barska, w czerwcu 1768 r. roku do Baru zbliżyły się rosyjskie wojska Apraksіna i wspierającego go Ksawerego Branickiego. Pierwszy atak kawalerii Branickiego został z powodzeniem odparty przez Wojciecha Barczewskiego, komendanta twierdzy.
Wkrótce jednak pod Bar nadeszły liczne regularne oddziały Rosjan. Po zaciekłej obronie Kajetan Gіżycki wywiesił białą flagę i wpuścił nieprzyjaciela. Chociaż oblężenie trwało tylko dwa dni, zamek znacznie ucierpiał. Zburzono narożne wieże. Już w XIX w. twierdza została całkowicie zrujnowana. W zaroślach nad stawem obok kościoła św. Anny po jednej z trzech najważniejszych kresowych twierdz, pozostaly tylko fragmenty murów. Przemija postać tego świata. A okrzyk “Bar wzięty!”, rozpropagowany przez “Ogniem i mieczem” znaczy dziś zupełnie co innego.
