Gdyby Artur Sandauer pisał peany na cześć Stalina, pewno by zasiadł na kanapie obok Adama Michnika, przyrodniego brata prawnika odpowiedzialnego za zbrodnie stalinowskie, potomka komunistycznych działaczy. Miałby stado obrońców w ŻIHu, „Wyborczej” i diabli wiedzą, gdzie jeszcze. A tak – atakowany Artur Sandauer – pisarz, intelektualista, pozostał sam.
„W czasie wojny zginęli prości Żydzi i wybitni Polacy. Uratowali się wybitni Żydzi i prości Polacy. Dzisiejsze społeczeństwo w Polsce to żydowska głowa nałożona na polski tułów. Żydzi stanowią inteligencję, a Polacy masy pracujące.”. Dlatego antysemityzm, wszelkie odruchy antyżydowskie w Polsce to choroba umysłowa, to buntowanie się ręki i nogi przeciwko własnej głowie. Żydzi są głową Polaków, bo są lepsi, a Polacy to ręce i nogi. Nie może polska ręka bić żydowskiej głowy.” – to często powielana wypowiedź przypisywana nieżyjącemu już Arturowi Sandauerowi. Wypowiedź tyleż bulwersująca, co nieprawdziwa. Artur Sandauer nigdy tych słów nie powiedział i nigdy nigdzie ich nie napisał.
Skąd więc się wzięła? Dlaczego została mu przypisana i dlaczego środowiska lewicowo liberalnych kanap nigdy nie paliły się, by wziąć Artura Sandauera w obronę?
Jego biografia wskazuje, że być może właśnie dlatego, że… przez całe życie pozostawał w konflikcie z częścią tych środowisk , które zmieniały poglądy i postawę w zależności od dostępu do tzw. koryta. Jaka jest więc prawda o tym polskim intelektualiście, o żydowskich korzeniach ?
Urodzony 14 grudnia 1913 w Samborze Artur Sandauer pochodził z żydowskiej rodziny. Wśród najbliższych byli tak działacze Bundu jak i syjoniści. Sandauer sam ani bundowcem, ani syjonistą nie był. Ani przed wojną, kiedy do Palestyny wyjechała znaczna część jego rodziny, ani w czasie wojny, kiedy znalazł się w getcie w Samborze (w 1943r. udało mu się z niego uciec i ukryć po aryjskiej stronie), ani po niej. Zresztą jeśli chodzi o stosunek do relacji żydowsko-polskich , to Artur Sandauer oceniając je trzeźwo jak i konfrontując postawę środowisk zasymilowanych Żydów z faktami, zmieniał swoją ocenę. W latach 1944-1945 był w LWP korespondentem wojennym Dziennika „Pancerni”, zdemobilizowanym w stopniu podporucznika. W latach 1946-1948 przebywał w Paryżu. W latach 1948-1949 pracował w Redakcji Tygodnika „Odrodzenie” w Warszawie. Artur Sandauer – intelektualista, który przed wojną ukończył prestiżowy Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, nauczyciel w Samborze, człowiek znający języki obce, nie pasował jednak do socrealizmu, ociekającego podziwem dla Stalina. Sam Sandauer nienawidził tej ogłupiającej epoki. Nie wypisywał jak inni „intelektualiści” peanów na cześć Stalina jak Adam Ważyk ( Adam Wagman), który w wierszu „Rzeka” sławił „mądrość Stalina„. Nie mógł się pogodzić z ubieraniem literatury i sztuki w sowiecki cajg i z wprzęganiem jej do walki o budowę komunizmu. Nie mógł się pogodzić z tym, że jego żona – surrealistyczna malarka Erna Rosenstein (1913-2004) nie mogła w Polsce wystawiać swoich prac, bo partia nie pozwala, by sztuką było coś więcej niż obrazy typu „Podaj cegłę”. Szybko popadł w konflikt ze środowiskiem opiniotwórczego tygodnika „Kuźnica”, na czele którego stali w kolejnych latach tak wpływowi ludzie jak Stefan Żółkiewski, Mieczysław Jastrun (Mieczysław Agatstein) , który po 56 roku „odwrócił” się od partii, Kazimierz Brandys czy Jan Kott. Jawne wystąpienia przeciwko socrealizmowi sprawiły, że na Sandauera został nałożony zakaz publikowania, który obowiązywał do końca okresu stalinowskiego.
Na fali odwilży po słynnym referacie Chruszczowa wydał książkę „Bez taryfy ulgowej”, będącą obrachunkiem z twórcami socrealizmu. Wydawało się że stanie się on czołową postacią odwilży, a jednak tak się nie stało. Być może dlatego, że wiedział kto z nowo „nawróconych„ liberałów , jakie postawy przyjmował w okresie stalinowskim i mówił o tym bez ogródek. W dodatku Sandauer popełnił „niewybaczalny błąd”, podważając ówczesną opinię na temat rzekomego antysemityzmu w Polsce powojennej. Na początku lat 60 tych mówił że antysemityzmu w Polsce doszukują się najgłośniej środowiska stalinowców odsuniętych od władzy, gdy w rzeczywistości odsunięto ich z powodu ich działalności a nie z pochodzenia…. Wypowiedzi Sandauera są skrzętnie notowane i trafiają do UB. W aktach IPN znajduje się np. donos TW „Ewy”, która tak relacjonuje poglądy Artura Sandauera: [Powiedział, że] wszystkie wystąpienia antysemickie są (…) robione tylko przez Żydów, którzy czują się mniej popierani i skrzywdzeni jak Schaff, Jastrun, którzy dotąd „niewiadomo za co dostawali wysokie nagrody państwowe, a teraz im się urwało. „Na stosie paliłbym np. takie żony Tuwima, które na głowie stają, żeby udowodnić, że Tuwim nie był Żydem”. Rzecz jasna ani takie wypowiedzi, ani przychylne stanowisko wobec poglądów narodowych nie mogły pozostać bez reakcji. Równolegle jednak w połowie lat 60 doszukiwanie się antysemityzmu zaczyna przynosić efekty. Tak skutecznie się doszukiwano się antysemityzmu aż wygenerowano podgrzano ten problem …. Przypomnijmy choćby wystąpienia Gomułki…. Następuje eskalacja konfliktów na tle pochodzeniowym. Sytuacja przekonuje Sandauera, że antysemityzm w Polsce się odradza. W 1968r. jest kumulacja nagonki na ludzi pochodzenia żydowskiego. Jeśli chodzi o Sandauer, w porównaniu do innych, są to drobiazgi – odmowa nadania stopnia profesora, odmowa zgody na budowę garażu, dochodzi postępowanie karne przeciwko jego synowi W końcu tych „drobiazgów” nazbierało się tyle, że Artur Sandauer postanowił wyjechać do Izraela i dołączyć do swojej rodziny. Na to jednak stanowczo nie zgodziła się ani żona, ani syn. Sandauerowie zostali w Polsce.
Problem w tym, że po 1956 roku opozycjonistami stało się wiele osób, którym wcześniej nie przeszkadzał stalinizm albo które wywodziły się z rodzin stalinowskich. Ani Sandauer na nich, ani oni na Sandauera nie mogli patrzeć życzliwie. Tak zostało aż do „karnawału Solidarności”, z którą, jak odnotowano w specjalnym raporcie MSW, Artur Sandauer utrzymywał kontakty. Była to tylko część prawdy. Artur Sandauer utrzymywał kontakty z Solidarnością, ale też z Julią Brystygierową. W dodatku mając świadomość, że w środowiskach opozycyjnych znaleźli się tacy ludzie jak Wiktor Woroszylski, podchodził do nich nieufnie, tym bardziej zresztą, że nawet w tzw. drugim obiegu odmówiono mu druku. To go ostatecznie zraziło do „kanapowych” partii warszawskich i pchnęło do kroku, który okazał się największym błędem – poparcia gen. Jaruzelskiego i stanu wojennego. Artur Sandauer przyjął też członkostwo w Narodowej Radzie Kultury. Tego Sandauerowi już nikt nie darował i nie zapomniał aż do jego śmierci w 1989r.
Artur Sandauer był intelektualistą. W okresie stalinowskim nie ryzykował życiem krytykując system jako taki, ale sprzeciwiał się socrealizmowi, prądowi w literaturze i sztuce, który komunizm narzucał. Nie siedział w więzieniu za przekonania, ale nie odmawiał prawa nikomu do własnych przekonań. Skąd więc przypisanie mu wypowiedzi, która nigdy nie miała miejsca? Być może było to celowe działanie, typowa ubecka czy esbecka „wyrzutka”, rodzaj zemsty na człowieku, który miał świadomość rozgrywek “natolińczyków” i “puławian”. A może błąd w interpretacji treści książki Artura Sandauera o sytuacji przedwojennych pisarzy żydowskich, w której stawiał tezę, że przedwojenny antysemityzm, ma podłodze antyinteligenckie. W tej książce właśnie pisząc o tamtym okresie przywoływał znaną opowieść Liwiusza Meneniusz Agrippa: “jak to ciało znienawidziło i zbuntowało się przeciw własnej głowie”. To, co pisał Sandauer, nie ma nic wspólnego z przypisywaną mu analizą relacji Polacy – Żydzi po II wojnie światowej czy z losami Żydów w tym okresie.. Być może więc fałszywa interpretacja i przekręcenie fragmentu dało początek wypowiedzi wielokrotnie powielonej w Internecie i błędnie zacytowanej przez „Warszawską Gazetę”. Gdyby Artur Sandauer pisał peany na cześć Stalina, pewno by zasiadł na kanapie obok Adama Michnika, przyrodniego brata prawnika odpowiedzialnego za zbrodnie stalinowskie, potomka komunistycznych działaczy. Miałby stado obrońców w ŻIHu, „Wyborczej” i diabli wiedzą, gdzie jeszcze. A tak – atakowany Artur Sandauer – pisarz, intelektualista, pozostał sam. I nawet prokuratura nie chciała sprawdzić, kto pierwszy przypisał mu te haniebne słowa, które z pewnością pisarz sam uznałaby za potwarz.
Warszawska Gazeta czuje się w obowiązku to publicznie wyjaśnić.
Pierwotnie tekst ukazał się w „Warszawskiej Gazecie” w 2017 roku.
